Koçgiri Hareketi’ne katıldığı için Sivas’ta asılan Zalim Çavuş kimdir, gerçek adı nedir, nerelidir? Tüm bu soruların yanıtı yüz yıl sonra gün yüzüne çıktı.
Zalim Çavuş nereli?
Koçgiri Hareketi üzerine çok yazıldı çizildi ama Koçgirili Zalim Çavuş hakkında doğru dürüst bir bilgi ne yazılı kaynaklarda yer aldı ne de var olan bilgiler gerçekle örtüşüyor.
Ali Armağan’ın anlatımlarından…
Şadiyan aşiretinden Kangallı Zalim Çavuş, bugüne kadar yazılı kaynaklarda Hüseyin Ağa olarak bilinse de gerçek adının Halil olduğunu, abisinin torunu Ali Armağan’dan öğreniyoruz.
5 kardeşin en küçüğü olan Zalim Çavuş ile Ali Armağan’ın dedesi Ali kardeştir. Kardeşlerin en büyüğü Ali, en küçüğü ise Halil’dir. Ali ile Halil arasında, Mustafa, Hüseyin ve Mehmet kardeşler vardır. Hasan’dan olma, Esme’den doğma 5 kardeş.
Kangal’ın Armağan (Merkez Yeniköy), Humarlı ve çevre köylerde Zalim Çavuş’un kim olduğunu herkes bilir, konuşur ama yazılı kaynaklara aktarımı ne yazık ki, bugüne kadar mümkün olmamıştır.
Koçgiri’de gün yüzüne çıkmayan gerçekler
Mart 1918-Haziran 1921; Sivas’ın Zara, İmranlı, Suşehri, Hafik, Kangal, Gürün ve Erzincan’ın Kuruçay, Kemah, Refahiye ilçesi, Dersim’in bazı ilçe ve köylerinde Alevi Kürtlerin başlattığı bir isyan: Koçgiri.
Koçgiri Hareketine ilişkin bilinen birçok genel bilginin ya da anlatımın tekrarına girmek gibi bir niyetimiz yok ama bugüne kadar bilindiği zannedilen ya da birçok kaynaktan aktarıla aktarıla genel kabul gören bir noktayı aydınlığa kavuşturmanın zamanı geldi.
Zalim Çavuş hakkında yazılı kaynaklarda yer almayan gerçekler
Koçgiri Hareketi’nde Kangal bölgesinde adı geçen Zalim Çavuş’un adının ne olduğuna ve hakkında bugüne kadar hiçbir kaynaktan söz edilmeyen gerçekleri gün yüzüne çıkarmanın vakti geldi.
Üzerinden bir asır geçen Koçgiri Hareketi’nden dolayı Sivas’ta asılan, Şadiyan aşiretinden Zalim Çavuş kimdir?
Koçgiri aşireti reisi Alişan Bey ile kardeşi Haydar Bey, Gülağaoğullarından Mehmed İzzet, Naki, Hasan Askeri, Kazım ve Alişir bilinen isimlerdir ve birçok kitapta haklarında belli bilgiler derlenmiştir. Ancak Zalim Çavuş’un sadece ismi geçer Koçgiri’de ve adı da Hüseyin Ağa olarak bilinir. Oysa Zalim Çavuş ne ağadır ne de adı Hüseyin’dir.
Koçgiri Hareketi’ne ilişkin bilinenler, bilinmeyenler…
Koçgiri aşiretinin 16 kabileden, Kızılbaş-Alevi Kürtlerden oluştuğu, ana dillerinin Kürtçenin Kurmanci lehçesi olduğu bilinen gerçeklerdir. Koçgiri denince 1920 başları, Baytar Nuri, Yellice nahiyesi, Hüseyin Abdal tekkesi, az çok Koçgiri hakkında okuyan, yazan, çizen herkesin aşina olduğu isimlerdir.
Haziran 1921’de Koçgiri Hareketi’ne katılanlardan Zalim Çavuş da Sivas’a götürülerek idam edileneler arasındadır. Ama Zalim Çavuş’un kim olduğu, nereli olduğu hakkında yazılı kaynaklarda pek bir bilgi bugüne kadar yer almamıştır. Yer aldığı kadarıyla da eksik ve yanlış bir şekilde kayıtlara geçmiştir.
Koçgirili Zalim Çavuş kimdir?
Koçgiri Hareketi’nde Kangal Birliklerinin başında bulunan Zalim Çavuş lakaplı isyancının gerçek adı Hüseyin Ağa değil, Halil’dir. Halil, Sivas Kangal’ın Merkez Yeniköy (Armağan) köyündendir. Babası Yeniköylü olan Halil’in annesi ise Humarlı köyündendir. Halil 5 kardeşin en küçüğüdür. Halil’in babasının adı Hasan, annesinin adı ise Esme’dir. Asıldığında yeni evli olan Halil’in eşi ise Tokatlı Elmas’tır.
Bu anlatılanlar bugüne kadar herhangi bir yazılı bir kaynakta yer almadı. Söz konusu bu sözlü anlatımın sahibi ise Zalim Çavuş’un abisinin torunu olan Ali Armağan’dır. Ali Armağan Kangal çevresinde Zurnacı Ali olarak da bilinir.
‘Zalim Çavuş sarışın, babayiğit, yakışıklı biriymiş’
Ali Armağan’ın anlatımından Zalim Çavuş’un gerçek kimliğine ilişkin bilgiler şöyle: “Zalim Çavuş’un ismi birçok yerde Hüseyin olarak geçiyor ama bu bilgi yanlıştır. Zalim Çavuş’un ismi Halil’dir. Neden Zalim Çavuş demişler, onu tam olarak bilmiyorum. Kirvesi onu evine davet ediyor ve Zalim Çavuş’u jandarmalara yakalattırıyor. Zalim Çavuş sarışın, babayiğit, yakışıklı biriymiş. Asıldıktan sonra cenazesini bile vermemişler. Zalim Çavuş’un köyü Armağan’dır, şimdiki adı ise Yeniköy’dür. Bizim soyadımız da zaten o köyden geliyor. Halil’in babasının adı da Hasan’dır. Annesinin adının Esme olduğunu söylüyorlardı ama ne kadar doğrudur tam olarak bilmiyorum. Zalim Çavuş’un 5 kardeşi vardı. Kardeşlerin en büyüğü benim dedem Ali’dir. Dedemden sonra Mustafa, üçüncüsü Hüseyin, dördüncü Mehmet, beşincisi ise Halil’dir. Halil evliydi, karısı ise Tokat’lıydı. Karısının adı da Elmas’tı. Karısının mezarı da bu köyde, Humarlı’dadır.”
Zalim Çavuş kirvesine güvenip silahını yanından ayırdı
Armağan, Zalim Çavuş’un eşkıyalık zamanlarını ve kirvesi Ginnili Murat Paşa tarafından yakalatılma olayına ilişkin şu duyumlarını aktardı: “Zalim Çavuş zamanın eşkıyası, yani zenginden alıp fakire veriyormuş. Zamanında Çamlıören köyünü almış ve bir ağaya bırakıp gitmiş. Bekir Beyin babası Hacı Ağa varmış, o Zalim Çavuş’a demiş ki, ‘Halil gel teslim ol sana Tahtalı Köyü’nü verelim’ ama o teslim olmamış. Zalim Çavuş teslim olmayınca Ginnîyan aşireti ağası Murat Paşa var kirvesi, onu evine davet ediyor ve evvelden de jandarmaları yerleştiriyor evindeki dolaba. Zalim Çavuş da iki üç adamıyla geliyor. Tam yemeğe oturduklarında Murat paşa Zalim Çavuş’tan silahını bırakmasını istiyor. O da diyor ki, ‘ben yeminliyim silahımı yanımda ayırmam, yatarken bile silahımla yatarım’. Kirvesi Murat paşa, ‘bana güvenmiyor musun’ diye ısrar edince o da silahını duvara asıyor. Tam o sırada dolabın içindeki jandarmalar boşalıyor ve Zalim Çavuş’u yakalıyorlar.”
‘Zalim Çavuş’u Sivas’a götürüp meydanda asıyorlar’
Zalim Çavuş yakalandığı sırada yanında teyzesinin oğlu Mustafa’nın da bulunduğunu aktaran Armağan, sözlerini şöyle sürdürdü: “O sırada Zalim Çavuş’un yanında teyzesinin oğlu Mıstê Sırmê de varmış (İkisinin annesi de Kaşêlerin kızlarıdır). Halil, yakalanınca teyzesinin oğluna diyor ki, ‘Ali abime ve Mustafa dayıma (Musto Kaşé) haber ver’. Ve teyzesinin oğluna tabancasını, bıçağını, saatini veriyor ama o haberi ulaştırmıyor. Zalim Çavuşu yakalayan askerlerin başındaki komutan demiş ki, ‘Deliktaş’ın orada biri gelsin bir iki el silah sıksın ben onu bırakayım’. Zalim Çavuş atına binmek istemiş ama ona da izin vermemişler. Neyse… Zalim Çavuş’u Sivas’a götürüp meydanda asıyorlar.”
Mezar taşı olmayan Şadıllı isyancı: Zalim Çavuş (Halil)
Zalim Çavuş’un kim olduğunu, nereli olduğunu, nasıl yaşadığını şuana kadarki yazılı kaynaklardan öğrenebilmenin imkanı yoktu. Zalim Çavuşu bugüne kadar sadece yaşadığı çevreden dar bir kesim ve akraba çevresi biliyordu. Onun hakkında anlatılan her şey sözlü aktarımlardan ibaretti. Belki birkaç kuşak sonra bu anlatılanları da aktarabilecek birileri bulunmayabilirdi, kim bilir. Zalim Çavuş (Halil) artık sözlü aktarımdan yazılı kaynaklarda yerini alacak. Ne de olsa söz uçar yazı kalır.
Lakaplarla Yaşatılan İsim Zalim Çavuş
Zalim Çavuşun gerçek ismi Koçgiri isyanını anlatan kitaplarda yer bulmamaktadır. Ancak kim olduğu Kangal’ın Humarlı ve çevre köyler tarafından çok iyi bilinmektedir. Zalim Çavuşa duyulan saygıdan ve isminin unutulmaması adına gelecek kuşaklarda anılması için gençlere lakap olmuştur Zalim Çavuş.
NOT: Zalim Çavuş’un torunu Ali Armağan 02/01/2021 tarihinde Covid-19 salgınında hakka yürüdü.
Çok duyduğum bir isim zalim çavuş fakat detayları bilmek, okumak çok güzel.